Τρίτη 20 Νοεμβρίου 2007

Θέμα 1ης Εργασίας :

Συγκρίνετε τη χρήση της γραφής στον Μυκηναϊκό κόσμο και στην πρώιμη πόλη-κράτος της Ελληνικής αρχαιότητας (8ος-7ος αι .π.Χ,).Ποιές ανάγκες εξυπηρετούσε η γραφή και πώς σχετίζεται με τον διαφορετικό χαρακτήρα των κοινωνιών αυτών;

Περιεχόμενα

1. Εισαγωγή Σελίδα 4
2. Μυκηναϊκός Κόσμος Σελίδα 5
2.1 Η Κοινωνική Οργάνωση και πολιτικό σύστημα Σελίδα 5
2.2 Η Γραφή , η χρήση της γραφής και οι ανάγκες που εξυπηρετεί αυτή στο Μυκηναϊκό Κόσμο
Σελίδα 6
3. Πρώιμη Πόλη-Κράτος της Ελληνικής Αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.) Σελίδα 7
3.1 Η Κοινωνική Οργάνωση και πολιτικό σύστημα Σελίδα 7
3.2 Η Γραφή , η χρήση της γραφής και οι ανάγκες που εξυπηρετεί αυτή στην πρώιμη πόλης κράτος της Ελληνικής Αρχαιότητας Σελίδα 8
4. Συμπεράσματα Σελίδα 9
5. Βιβλιογραφία Σελίδα 10
6. Δικτυογραφία Σελίδα 10


1. Εισαγωγή

Με την παρούσα εργασία θα προσπαθήσουμε να καταγράψουμε τις ανάγκες που εξυπηρετεί η γραφή σε δύο διαφορετικούς κόσμους και πως σχετίζεται αυτή με τον διαφορετικό χαρακτήρα των κοινωνιών αυτών. Για να μπορέσουμε δώσουμε σαφείς απαντήσεις στο ερώτημα της εργασίας μας θα πρέπει να αναφερθούμε στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των δύο κόσμων και να προσδιορίσουμε σε κάθε χρονική περίοδο – κόσμο, την γραφή και τον τρόπο που αυτή χρησιμοποιήθηκε . Να επισημάνουμε τις διαφορές στην κοινωνική και οικονομική οργάνωση και να εξετάσουμε στη συνέχεια αν οι ανάγκες οργάνωσης της κοινωνικής και πολιτικής ζωής των κοινωνιών αυτών έπαιξαν τον καθοριστικό ρόλο για το είδος των αναγκών που δια της γραφής έπρεπε να εξυπηρετηθούν. Ο τρόπος που θα εργαστούμε πρέπει να μας δίνει όλα τα δεδομένα μέσα από τα οποία θα φτάσουμε σε απαντήσεις – συμπεράσματα . Θα αναφερθούμε επομένως στους δύο διαφορετικούς κόσμους τοποθετώντας αυτούς στον χώρο και τον χρόνο , θα μιλήσουμε για το είδος της γραφής και τα χαρακτηριστικά της , για την χρήση της γραφής για την μορφή της κοινωνικής οργάνωσης και του πολιτικού συστήματος καθώς επίσης και για τις ανάγκες που εξυπηρετούσε η γραφή σε κάθε περίοδο.

2. Μυκηναϊκός Κόσμος (Χρόνος – Χώρος )

Με τον όρο Μυκηναϊκός Κόσμος χαρακτηρίζεται ο προϊστορικός πολιτισμός της Ύστερης Εποχής του Χαλκού που αναπτύχθηκε ανάμεσα στον 17ο και 11ο αι. Π.Κ.Χ., κυρίως στην κεντρική και νότια ηπειρωτική Ελλάδα. Κατά την περίοδο ακμής του εξαπλώθηκε και στην Κρήτη, στα νησιά του Αιγαίου και στην Ανατολική Μεσόγειο.[1]
Γεωγραφικός Πυρήνας Μυκηναϊκού Κόσμου Πηγή Βικυπαιδεια
2.1 Η Κοινωνική Οργάνωση και πολιτικό σύστημα

Ανακτορικό σύστημα. Σε καίριο σημείο, μερικές φορές στο εσωτερικό επιβλητικών οχυρωματικών περιβόλων, είχαν κτιστεί τα ανάκτορα των μυκηναϊκών κρατών.
Iερά, εργαστηριακά και αποθηκευτικά συγκροτήματα συμπλήρωναν τον πολιτικό, οικονομικό και ιδεολογικό πυρήνα των μυκηναϊκών κρατών.
H οικονομική δύναμη του ανακτόρου στηριζόταν στην επιλεκτική κινητοποίηση του πλούτου μιας εκτεταμένης αγροτικής ενδοχώρας, που κατοικούνταν από ένα πλήθος μικρών οικισμών και όπου υπήρχαν διάσπαρτα επαρχιακά κέντρα ενταγμένα σε ένα ιεραρχημένο διοικητικό δίκτυο.
Παράλληλα με την ενίσχυση της ανακτορικής δύναμης αναπτύχθηκαν ο διοικητικός μηχανισμός και η γραφειοκρατία.
Στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας είναι ο wa-na-ka (άναξ) ο οποίος έδρευε στο ανάκτορο.
Γύρω του περιστρεφόταν ολόκληρο το μυκηναϊκό ανακτορικό σύστημα και ένα σύνθετο πλέγμα αξιωματούχων που καταλάμβαναν θέσεις οι οποίες συνδέονταν με διαφορετικά επίπεδα και διαφορετικούς τομείς του συστήματος, όπως η κεντρική εξουσία, η επαρχία, η κοινότητα, η θρησκεία κ.ά.
Mέσω αυτών των θεσμών και ενός αποκεντρωμένου συστήματος φορολογίας, το ανάκτορο συγκέντρωνε ένα σημαντικό και καθορισμένο τμήμα της γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής, που είτε το απέδιδε ως πληρωμή για τις υπηρεσίες τους σε ένα σημαντικό αριθμό υπαλλήλων και τεχνιτών είτε το προωθούσε για επεξεργασία στα εργαστήρια είτε, τέλος, το κατηύθυνε στα ιερά, σε γιορτές και συμπόσια, που ισχυροποιούσαν την ενότητα του κράτους και τόνιζαν τη δύναμη της εξουσίας. [2]

2.2 Η Γραφή , η χρήση της γραφής και οι ανάγκες που εξυπηρετεί αυτή στο Μυκηναϊκό Κόσμο

Η γραφή που χρησιμοποιείται είναι η γραμμική Β ,είναι συλλαβογραφική γραφή , περιλαμβάνει ογδόντα οκτώ σημεία τα συλλαβογράμματα. Το κάθε συλλαβόγραμμα ισοδυναμεί με μια συλλαβή που αποτελείται είτε από ένα σημείο είτε από ένα σύμφωνο και φωνήεν. Η φωνητική αξία των συλλαβογραμμάτων έχει αποδοθεί με στοιχεία του λατινικού αλφαβήτου. Η Γραμμική γραφή Β Θεωρείται ότι αποδίδει ατελώς την Ελληνική Γλώσσα λόγω της φύσης της .[3]
Ο Τρόπος της κοινωνικής οργάνωσης και το πολιτικό σύστημα στον Μυκηναϊκό κόσμο είχαν απόλυτη ανάγκη ενός συστήματος γραφής προσαρμοσμένο ακριβώς πάνω στις ανάγκες τους , στην ουσία η γραφή «Γραμμική Β» αποτελούσε ένα σύστημα καταγραφής και αποτύπωσης της περιουσιακών πόρων των ανακτόρων και ένα σύστημα είσπραξης και διαχείρισης των φόρων της εποχής.
Η Διοικητική Οργάνωση –το εμπόριο η πολεμική ετοιμότητα απαιτούσαν την άριστη καταγραφή Πληθυσμού κατανεμημένου σε άντρες γυναίκες – παιδιά , εμπορευμάτων αποθεμάτων τοπωνυμιών εξοπλισμού .
Είναι ευνόητο λοιπόν ότι η γραφή θα πρέπει πρωτίστως να εξυπηρετεί τις ανάγκες του κοινωνικού συστήματος που παραπάνω περιγράψαμε και είναι επίσης φυσικό ότι τα κείμενα δεν μπορούν παρά να έχουν διοικητικό και λογιστικό περιεχόμενο . Αποτελούν τα λογιστικά κατάστιχα των μυκηναϊκών ανακτόρων . Οι άρχοντες της εποχής για λογαριασμό των οποίων γράφονται τα κείμενα της περιόδου αυτής , ενδιαφέρονταν να γνωρίζουν αυτά τα στοιχεία. Εκπλήσσει η λεπτομερής καταγραφή ακόμη και άχρηστων αντικειμένων και αντικατοπτρίζει την άριστη . προς όφελος βέβαια των κρατούντων , διοικητική οργάνωση .[4]
Η Γραφή δεν είχε την έννοια της επικοινωνίας ή της «ακινητοποίησης του προφορικού λόγου.» με σκοπό την αναπαραγωγή και διάθεσή τους Δεν χρησιμοποιήθηκε ως αναγκαίο εργαλείο για την μάθηση και την επικοινωνία αλλά σαν μια μορφή τέχνης την οποία o τεχνίτης ασκούσε ως επάγγελμα και η οποία εξυπηρετούσε τις ανάγκες ενίσχυσης του διοικητικού μηχανισμού και της γραφειοκρατίας που διαχειριζόταν εκείνο το μέρος της οικονομίας που κυρίως ενδιέφερε την κεντρική εξουσία..
Η γνώση της γραφής ήταν περιορισμένη σε ένα στενό κύκλο τεχνιτών που την μάθαινα στα παιδιά τους ως βιοποριστικό επάγγελμα .

3. Πρώιμη Πόλη-Κράτος της Ελληνικής Αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.)

Η πόλη-κράτος υπήρξε η βάση του Ελληνικού πολιτισμού ήδη από την αρχαϊκή εποχή. Ως πόλη-κράτος ορίζεται μια κοινότητα που επιδιώκει να επιτύχει μέσω συστημάτων πολιτικής, κοινωνικής και θρησκευτικής οργάνωσης το μέγιστο δυνατό βαθμό αυτοδιαχείρισης, εναρμόνισης συμφερόντων και εσωτερικής σταθερότητας. Η επιδίωξη αυτή αντικατοπτρίζεται τόσο στην ξεχωριστή ταυτότητα του πολίτη, όσο και στο αντίστοιχο αστικό τοπίο της κάθε πόλης . [5]
Πολλές και διαφορετικές απόψεις που έχουν διατυπωθεί σχετικά με την προέλευση και τον χρόνο εμφάνισης Η άποψη του Αριστοτέλη θεωρεί τον σχηματισμό των πόλεων ως την συνένωση γενών και κωμών (χωριών) με κύριο στόχο την αυτάρκεια των κατοίκων . Ωστόσο για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας θεωρούμε ότι η δημιουργία της πόλης – κράτους υπήρξε στην πραγματικότητα το τέλος μια μακράς και σύνθετης διαδικασίας κοινωνικών αλλαγών και εξέλιξης που ξεκίνησε με την κατάρρευση του μυκηναϊκού συστήματος διοίκησης και συνεχίστηκε στη διάρκεια των «σκοτεινών αιώνων»[6] Μερικοί από τους παράγοντες που συνετέλεσαν στην εμφάνισή της είναι[7] : Η σταθερή Εγκατάσταση – Η δημογραφικής αύξηση –Η ανάπτυξη του Εμπορίου – Ο Αποικισμός – Η Οπλιτική Φάλαγγα – Η χρήση της γραφής και η κριτική αμφισβήτηση που αυτή επιτρέπει. [8]

3.1 Η Κοινωνική Οργάνωση και πολιτικό σύστημα

Η οργάνωση της πολιτείας ήταν αποτέλεσμα αφενός του συσχετισμού των πολιτικών δυνάμεων και αφετέρου πολιτικών και αιματηρών συγκρούσεων . Ο τρόπος εξέλιξης της Πόλης – Κράτους μέχρι και την ολοκλήρωση του πολιτεύματος δεν είχε την ίδια χρονικά αλλά και ποιοτικά πορεία επηρεαζόμενη από τις διαφορετικές οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες κάθε πόλης. Ένα θεωρητικό σχήμα της εξέλιξης μπορεί να είναι το παρακάτω:
Βασιλεία-Αριστοκρατία-Ολιγαρχία –Τυραννίς – Δημοκρατία [9]
Ανεξάρτητα όμως από το τύπο του πολιτεύματος οι πολίτες έχουν τρείς βασικές επιδιώξεις που είναι ταυτόχρονα και προϋποθέσεις για την ύπαρξη πόλης – κράτους:
Την Ελευθερία
Την Αυτονομία και
Την Αυτάρκεια.
Η έννοια της ελευθερίας σημαίνει ότι οι πολίτες απορρίπτουν την οποιαδήποτε εξάρτηση από άλλες πόλεις – κράτη.
Η έννοια της αυτονομίας δηλώνει την συμβολή των πολιτών στη διακυβέρνηση της πόλης κράτους με νόμους που οι ίδιοι έχουν θεσπίσει ή αποδεχτεί.
Τέλος η αυτάρκεια δηλώνει την δυνατότητα της πόλης – κράτους να καλύψει τις ανάγκες των πολιτών της για οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη.
Η εγκατάσταση σταθερών καθεστώτων ύστερα από την πτώση των ανακτόρων , η εμφάνιση σε κάθε άκρη της Ελληνικής γης μικρό - κρατών περήφανων και ανεξάρτητων με ένα μεγάλο μέρος του συνόλου να συμμετέχει στη λήψη των αποφάσεων και στις δημόσιες υποθέσεις ,δημιουργεί πολίτες με αυθεντική υπόσταση που μπορούν να δημιουργήσουν. [10]

3.2 Η Γραφή , η χρήση της γραφής και οι ανάγκες που εξυπηρετεί αυτή στην πρώιμη πόλης κράτος της Ελληνικής Αρχαιότητας

Η γραφή δεν επινοήθηκε ούτε είναι αποτέλεσμα της ίδρυσης της πόλης κράτους αλλά προϋπήρχε αυτής και όπως είπαμε και παραπάνω η γραφή αποτέλεσε ένα από τους παράγοντες που συνετέλεσαν στην δημιουργία της πόλης κράτους εισάγοντας στο πολιτικό σύστημα την δυνατότητα κριτικής αμφισβήτησης που σταδιακά επιτρέπεται με τη χρήση της γραφής .Εννοείται ότι αναφερόμαστε στην Αλφαβητική γραφή η οποία έφτασε στους έλληνες από τους φοίνικες των ανατολικών ακτών με τους οποίους οι έλληνες είχαν επαφές κυρίως εμπορικές. Ορισμένα σύμβολα προσαρμόστηκαν για να δηλώσουν τα φωνήεντα ενώ σταδιακά προστέθηκαν ορισμένα ακόμα γράμματα.
Για το σύγχρονο κόσμο η έλευση του αλφαβήτου αποτελεί γεγονός με έντονη φόρτιση επειδή διέσωσε την Ελλάδα από την λήθη των ¨σκοτεινών αιώνων».[11]

Ο περίφημος ορισμός του Diringer ότι η γραφή «αποτελεί το γραφικό ισότιμο της ομιλίας» αποτυπώνει την αξία της αλφαβητικής γραφής.[12]

Η νέα γραφή αξιοποιήθηκε ευρύτατα από ιδιώτες που θέλανε να σημαδέψουν την ιδιοκτησία τους και να απομακρύνουν όσους την επιβουλεύονταν συνεχίζοντας ίσως την συνήθεια των φοινίκων να σημαδεύουν τα αντικείμενα για εμπορική χρήση
Αμέσως μετά εμφανίστηκαν δύο ακόμα χρήσεις της γραφής , οι προσφορές στους θεούς και οι ενδείξεις στις επιτύμβιες πλάκες και λίγο αργότερα οι άρες .
Η γραφή διασώζει ίσως και ενδυναμώνει παλιότερες συνήθειες και έθιμα ενδέχεται μάλιστα να είχε και εικαστική σημασία ανεξάρτητα από το περιεχόμενό της. [13]
Οι διαθέσιμες πηγές δείχνουν ότι οι πόλεις άρχισαν να αξιοποιούν δημοσίως την γραφή από το μέσον του 7ου αιώνα , εποχή κατά την οποία άρχισαν να διαμορφώνουν νόμους και αξιώματα έναν περίπου αιώνα μετά την πρώτη ιδιωτική χρήση του αλφάβητου .( Ο Ζάλευκος νομοθέτησε στους Λοκρούς της Νότιας Ιταλίας . Ο Δράκων παρέδωσε νόμους ατην Αθήνα τον ύστερο 7ο αιώνα.) Η γραφή άντλησε εν μέρει το νόημά της από το πνεύμα της εποχής και τις προγενέστερες άγραφες μεθόδους της διοίκησης στην υπηρεσία της οποίας τέθηκε. Η ανάγκη καταγραφής των νόμων προέκυψε από την επικρατούσα άποψη ότι η καταγραφή ενός νόμου θα του προσέδιδε μια μορφή που θα ήταν δημοσίως επαληθεύσιμη από τους πολίτες αναγκάζοντας τους άρχοντες να πράξουν το καθήκον τους. Και οι πολίτες να μπορούν να τους κρίνουν σύμφωνα με τους νόμους.
Η εφεύρεση και η χρήση του αλφαβήτου πέραν των όσων παραπάνω αναφέρουμε , από πολλούς ιστορικούς θεωρήθηκε ότι ανταποκρίνεται και σε άλλες βαθύτερες ανάγκες όπως η ανάγκη γραφής της ποίησης. Και συνέβαλε αποφασιστικά στην κοινωνική και πολιτική ανάπτυξη των ελληνικών κοινοτήτων.

4. Συμπεράσματα

Ο Διαφορετικός χαρακτήρας των κοινωνιών (κοινωνικό-πολιτικό σύστημα) καθορίζει και τις ανάγκες της κοινωνίας . Με βάση λοιπόν τις ανάγκες διαμορφώνεται και ο τρόπος με το οποίο χρησιμοποιούνται και οι τέχνες και τα γράμματα.

Η γραφή χρησιμοποιήθηκε στον μυκηναϊκό πολιτισμό με στόχο την εξυπηρέτηση των αναγκών των ανακτόρων και οι ανάγκες των ανακτόρων είναι η συστηματική καταγραφή και διαχείριση των πόρων της προς όφελος πάντα των κρατούντων . Χρησιμοποιήθηκε ως επάγγελμα (τέχνη – τεχνική) και αδιαφόρησε σχεδόν πλήρως για την επικοινωνία και τις άλλες ανάγκες της κοινωνίας και των πολιτών αφού άλλωστε οι πολίτες σχεδόν στο σύνολο τους δεν αποτελούσαν τίποτε περισσότερο από ένα πρόσθετο «πόρο» για το ανάκτορο.
Σε αντίθεση με τον μυκηναϊκό κόσμο η γραφή χρησιμοποιήθηκε μεν κατά τη διάρκεια των αρχαϊκών χρόνων για όλα όσα παραπάνω αναφέραμε αλλά κυρίως συνέβαλε τα μέγιστα για την πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη και την δημιουργία της πόλης κράτους.

Υποστηρίχτηκε μάλιστα ότι η ορθολογική σκέψη των Ελλήνων ήταν προϊόν της χρήσης της γραφής. [14]

Βλέπουμε λοιπόν ότι η γραφή είναι ένα εργαλείο που τροφοδότησε – ενεργοποίησε την ανθρώπινη σκέψη και τις πνευματικές ανάγκες της ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ και του ΠΟΛΙΤΗ ,με άμεσο αποτέλεσμα την παραπέρα εξέλιξη της γραφής και την διάδοσή της αλλά και την επέκταση της χρήσης της σε μια συνεχή επαναληπτική διαδικασία που την κατέστησε παντοτινή ΑΞΙΑ , ταυτόσημη όχι μόνο με τον πολιτισμό της Αρχαϊκής Κοινωνίας αλλά και με τον σύγχρονο πολιτισμό και τις σύγχρονες αξίες.

Η Διαφορά όμως που διαπιστώνουμε δεν οφείλεται αποκλειστικά στο διαφορετικό κοινωνικό σύστημα αλλά κυρίως στο είδος της γραφής που χρησιμοποιήθηκε στις διαφορετικές αυτές κοινωνίες. Η γραμμική Β θεωρείται ως ιδανική για την κωδικοποίηση εμπορευμάτων και λογιστική χρήση σε αντίθεση με την Αλφαβητική γραφή που που θεωρήθηκε ως το «Γραφικό ισότιμο του προφορικού Λόγου» .

5. Βιβλιογραφία

1 MOSSE – GURBEILLON ΕΠΙΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ - Μετάφραση ΛΥΝΤΙΑ ΣΤΕΦΑΝΟΥ – Εκδόσεις ΠΑΠΑΔΗΜΑ
2 Rosalind Thomas Γραπτός και προφορικός λόγος στην αρχαία Ελλάδα – Μετάφραση Δημήτρης Κυρτάτας – ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ
3 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ- Τόμος Α - Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος – Θ.ΒΕΡΕΜΗΣ , Ι. ΠΑΝΟΠΟΥΛΟΣ, Σ. ΖΟΥΜΠΑΚΗ , ΕΛ. ΖΥΜΗ, Θ. ΙΩΑΝΝΟΥ, Α. ΜΑΣΤΡΑΠΑΣ - Εκδόσεις ΕΑΠ
4 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ – Τόμος 1ος Προϊστορικοί Χρόνοι - Εκδόσεις ΔΟΜΗ

6. Δικτυογραφία

1 http://el.wikipedia.org/wiki
2 http://www.poliskultur.de/41_Home.html)
3 Άννα Μίσσιου Γραφή και Ελληνική Γλώσσα
www.greek-language.gr/greekLang/studies/history/thema_15/index.html
4. http://www.greek-language.gr/greekLang/studies/history/thema_15/14.html (ΠΥΛΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ»

[1] http://el.wikipedia.org/wiki
[2] Άννα Μίσσιου Γραφή και Ελληνική Γλώσσα www.greek-language.gr/greekLang/studies/history/thema_15/index.html
[3] Σελίδες 546-586 Κεφάλαιο 6 Μυκηναϊκή Γραφή-Γλώσσα – ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ –Εκδόσεις ΔΟΜΗ
[4] Βλέπε υποσημείωση 3
[5] (Prof. Dr. M. Zimmermann http://www.poliskultur.de/41_Home.html)
[6] Σελίδα 84 Ελληνική Ιστορία Τόμος Α Εκδόσεις ΕΑΠ
[7] Σελίδα 84 -85 Ελληνική Ιστορία Τόμος Α Εκδόσεις ΕΑΠ

[8] MOSSE – GURBEILLON ΕΠΙΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ σ 154-158
[9] (Σελίδα 95 Ελληνική Ιστορία Τόμος Α Εκδόσεις ΕΑΠ)

[10] MOSSE – GURBEILLON ΕΠΙΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ σ 158-159
[11] Rosalind Thomas Γραπτός και προφορικός λόγος στην αρχεία Ελλάδα – Πανεπιστημιακές Ελδόσεις Κρήτης – Μετάφραση Δημήτρης Κυρτάτας σελίδα 66.
[12] Rosalind Thomas Γραπτός και προφορικός λόγος στην αρχεία Ελλάδα – Πανεπιστημιακές Ελδόσεις Κρήτης – Μετάφραση Δημήτρης Κυρτάτας σελίδα 69.
[13] Rosalind Thomas Γραπτός και προφορικός λόγος στην αρχεία Ελλάδα – Πανεπιστημιακές Ελδόσεις Κρήτης – Μετάφραση Δημήτρης Κυρτάτας σελίδα 73,77,78
[14] http://www.greek-language.gr/greekLang/studies/history/thema_15/14.html (ΠΥΛΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ»